6 grudnia – dzień świętego Mikołaja

Święty Mikołaj

Według średniowiecznych przekazów święty Mikołaj żył na przełomie III i IV wieku. Urodził się w mieście Patara w Licji na terenie obecnej Turcji jako jedyne dziecko bogatych i pobożnych rodziców. Już jako dziecko odznaczał się dobrocią i szczodrością wobec innych ludzi. Dorastając wyrzekł się wszystkich doczesnych przyjemności. Zdecydował się wstąpić do stanu kapłańskiego. Po śmierci rodziców rozdał cały odziedziczony majątek. Został wybrany na biskupa Miry. Nawet jako biskup wspierał biednych i pokrzywdzonych. Został zapamiętany jako zagorzały wróg pogaństwa i Ariusza. Jako biskup wspierał naukę o Trójcy Świętej. Wokół jego życia narosło wiele legend. Do najbardziej znanych należą uratowanie przed egzekucją rzymskich żołnierzy cesarza Dioklecjana. Ocalił również przed sprzedaniem do domu publicznego córki swojego sąsiada, który popadł w biedę. Mikołaj postanowił podrzucać w nocy do domu sąsiada woreczki z pieniędzmi, dzięki czemu panny zyskały posag, pozwalający wyjść im za mąż. Według legendy święty Mikołaj zmarł 6 grudnia – dlatego tego dnia jest obchodzone jego święto.

W XI wieku, gdy Mira została zdobyta przez muzułmanów, relikwie świętego Mikołaja zostały przeniesione do Bari, gdzie do dziś udają się pielgrzymi, pragnący odwiedzić grób świętego.

Wiele danych na temat świętego dostarcza „Żywot Mikołaja” spisany w Bizancjum w IX wieku przez archimandrytę Michała (opiekuna klasztorów na terenie danej diecezji w okresie wczesnego chrześcijaństwa). We wschodnim chrześcijaństwie właśnie od 6 grudnia rozpoczynano przygotowania do świąt Bożego Narodzenia. Jednakże do naszych czasów przetrwało niewiele prawdziwych wiadomości o świętym Mikołaju. Większość informacji to legendy powstałe w okresie średniowiecza. Sobór watykański II obradujący w latach 1962-1965 zarządził nawet rewizję kultu świętego. Komisja złożona z teologów i historyków zakwestionowała historyczność tej postaci. Decyzja ta wywołała ożywioną dyskusję wewnątrz Kościoła Katolickiego. Znaczna część hierarchii i wiernych stanęła w obronie świętego Mikołaja. W takiej sytuacji papież Paweł VI zdecydował się na rozwiązanie kompromisowe. W opublikowanym w 1969 roku Calendarium Romanum zniósł święto 6 grudnia i postanowił, ze tego dnia będzie obchodzone tzw. wspomnienie dobrowolne.

Ikonografia

W ikonografii święty Mikołaj przedstawiany jest w szatach biskupa rytu łacińskiego lub greckiego. Posiada również mitrę i pastorał. Ma długą, siwą brodę. W jednej ręce trzyma księgę, a drugą wykonuje znak błogosławieństwa. Wśród jego atrybutów występują przedmioty z legend – sakiewki, trzy jabłka, kotwica czy okręt. Bywa też przedstawiany w towarzystwie innych świętych, szczególnie Anny Samotrzeciej i Marii z Dzieciątkiem. Jest patronem dzieci, rozbitków morskich, żeglarzy, szukających miłości, mnichów, uczonych, literatów i młynarzy. Niesie też pomoc w pilnej potrzebie.

Zwyczaje w dniu świętego Mikołaja

Kult świętego Mikołaja był już bardzo popularny w średniowieczu. Już od X wieku 6 grudnia na rynkach europejskich miast wystawiano przedstawienia ilustrujące przygody świętego. Prawdopodobnie wtedy zaczęto uznawać Mikołaja za patrona dzieci. Według niektórych źródeł zakonnice w XII-wiecznej Francji w przeddzień tego święta miały roznosić drobne prezenty pod drzwi biednych dzieci. Od tej praktyki wywodzi się zwyczaj dawania drobnych upominków 6 grudnia.

W późnym średniowieczu powstał obrzęd obierania tego dnia dziecięcego biskupa spośród grona dzieci. W XVI wieku na wyspach brytyjskich powstał zwyczaj wynoszenia przez uczniów dyrektora szkoły i przejmowania na jeden dzień władzy nad szkołą przez uczniów.

6 grudnia jako dzień świętego Mikołaja obchodzony był nawet w krajach protestanckich. Jednakże pastorzy wyrażali zaniepokojenie zwyczajem obdarowywania prezentami przez świętego, co było niezgodne z odrzuceniem kultu świętych w teologii protestanckiej. Nazwę „święto” zmieniono na Dzień Mikołaja. Zaproponowano wtedy, żeby prezenty w Boże Narodzenie przynosiło Dzieciątko Jezus.

Mikołajki w Polsce

Zwyczaj Mikołajek, znany w całej Europie, nie ominął również Polski. Obchodzenie tego obrzędu jest udokumentowane w różnych pochodzących z XV wieku źródłach austriackich, czeskich, niemieckich i polskich. W Holandii oczekujące na przybycie świętego dzieci wystawiały buty na parapet. Prawdopodobnie właśnie z tego kraju pochodzi zwyczaj wkładania prezentów do butów. Jeśli buty są brudne, Mikołaj zostawia ziemniaka.

W Polsce Mikołaj zjawiał się w nocy z 5 na 6 grudnia. XVIII-wieczne źródła podają, że grzecznym dzieciom zostawiał pod poduszką lub w butach orzechy, otaczane w miodzie jabłka, pierniki i drewniane krzyżyki. Niegrzeczne dzieci karał uderzeniem pastorału. Czasami 6 grudnia przychodził w towarzystwie anioła z dzwoneczkiem i diabła. Pytał dzieci, czy znają pacierz. Jeśli dodatkowo rodzice potwierdzili, że ich pociechy przez cały rok były grzeczne, to dostawały prezenty.

W kościołach tego dnia ustawiano skrzynki świętego Mikołaja, do których wierni wrzucali datki. Dzięki zebranym w ten sposób pieniądzom, fundowano posagi dla najbiedniejszych dziewcząt z parafii.

W polskiej tradycji ludowej święty Mikołaj został patronem panien na wydaniu. Opiekował się również pasterzami bydła i zwierząt, które chronił przed atakami wilków. Jednocześnie wierzono, że święty Mikołaj jest tak dobry, że dzięki niemu nie głodują nawet wilki. Szóstego grudnia rolnicy i pasterze zachowywali post i modlili się do świętego z prośbami o przychylność. Wieczorami zapalano ogniska i składano ofiary zwane wilkami – były to wieńce z lnu i konopi, które zawieszano na ołtarzach i obkładano jajkami.

W miejscowości Łąka w województwie śląskim, co roku 6 grudnia, w kościele p.w. świętego Mikołaja jest organizowany odpust. Tego dnia po wsi chodzą przebierańcy zwani Mikołajami. Dzielą się na dwie grupy – Mikołajów Białych i Czarnych. Białe Mikołaje to postacie dobre, przedstawiające samego świętego Mikołaja, aniołów, ministrantów, księży i biskupa. Grupa Czarnych to postacie złe, czyli diabli. W orszaku Czarnych Mikołajów idą też postacie przedstawiające Cyganów i niedźwiedzia. Każdy dom we wsi jest odwiedzany przez każdą z tych grup. Próg domu w pierwszej kolejności przekraczany jest przez Białych Mikołajów, którzy uprzejmie rozmawiają z gospodarzami. Po nich wpadają Czarni, którzy krzyczą, robią psikusy i uganiają się za młodymi dziewczynami, które chcą ukłuć rogiem. Każde takie spotkanie jest symboliczną walką dobra ze złem.

Mikołajki dziś

Obecnie postać świętego Mikołaja jest powszechnie kojarzona z jowialnym, starszym panem z długą brodą, odzianym w czerwono – białe barwy. Taki wizerunek świętego powstał w latach 20. XX wieku w Stanach Zjednoczonych na zlecenie koncernu Coca-Cola na potrzeby kampanii reklamowej. Ten obraz został umocniony w kulturze masowej w wyniku procesów globalizacyjnych, które nastąpiły po II wojnie światowej.

Przyjęto, że święty Mikołaj zamieszkuje odległą Laponię – krainę na północy Finlandii. Wierzy się, że porusza się za pomocą sań ciągniętych przez renifery i wchodzi do domów przez komin. Popularny jest również zwyczaj pisania przez najmłodszych listów do świętego, w którym piszą, co chcieliby od niego dostać. W niektórych szkołach praktykuje się zwyczaj wymieniania się drobnymi prezentami z wylosowaną wcześniej przez uczniów osobą.

Niezmiennie od upływu czasu, święty Mikołaj uważany jest za patrona i przyjaciela dzieci oraz kojarzony z wręczaniem drobnych upominków i ujmującą dobrocią.