"Nowy Rok nastaje, każdemu ochoty dodaje" - Nowy Rok w polskiej tradycji

Wiąże się ze świętem rzymskiego boga Janusa, które w starożytności było obchodzone 1 Januara (1 stycznia) i otwierało kalendarz rzymskich świąt oficjalnych.

Kalendarz juliański i gregoriański

Obecnie święto Nowego Roku jest związane z obowiązującym od 46 r. p.n.e. kalendarzem juliańskim, który został tak nazwany od imienia jego reformatora Juliusa Cezara. Powodem reformy kalendarza było rozregulowanie się wcześniej stosowanego rzymskiego kalendarza księżycowego, w wyniku czego w 46 r.p.n.e. wypadał we wrześniu. By dostosować kalendarz do pór roku, wydłużono go o 90 dni. Ponadto co cztery lata wprowadzono dodatkowy dzień przypadający w roku przestępnym. W rezultacie zmianie uległa długość miesięcy. Do dziś kalendarzem tym posługują się wyznawcy prawosławia i grekokatolicy.

Kalendarz wprowadzony przez Juliusza Cezara został zreformowany w 1582 roku przez papieża Grzegorza XIII. Papież do kalendarza juliańskiego wprowadził poprawkę mającą na celu zapobieżenie opóźnieniu się kalendarza względem roku zwrotnikowego. W celu skorygowania opóźnienia ominięta 10 dat dziennych w terminie od 5 do 14 października 1582 roku oraz wprowadzono zasadę, że lata podzielne przez 100, ale niepodzielne przez 400 nie będą przestępne, przy zachowaniu przestępności pozostałych lat podzielnych przez 4. Kalendarzem tym posługujemy się do chwili obecnej.

W Polsce kalendarz gregoriański wprowadzono w 1586 roku. Nowy Rok, jako osobne święto oznaczone w tym kalendarzu, jest obchodzone od 1630 roku. 

Na Nowy Rok – przybyło dnia na barani skok

Przez długie lata po reformie Nowy Rok w polskiej tradycji ludowej, nie miał szczególnego znaczenia. Nowy Rok obchodzono w Kościele Katolickim jako oktawę Bożego Narodzenia. Pierwotnie doroczne obrzędy na „dobry początek” były związane z wieczorem wigilijnym.

1 stycznia wstawano bardzo wcześnie rano i obmywano się w misce z zimną wodą, na dno której kładziono srebrny pieniążek dla zachowania zdrowia i urody. Powszechnie wierzono, że „jaki Nowy Rok, taki cały rok”, dlatego przez cały dzień starano się ze wszystkimi żyć zgodzie i starano się o szczęśliwy przebieg tego dnia, by w ciągu całego roku żyć w zdrowiu i dostatku.

Z dniem tym związany był przesąd mówiący, że jeśli pierwszym odwiedzającym dom gościem będzie mężczyzna, to cały nadchodzący rok będzie pomyślny – jeśli zaś kobieta, to przez rok na domowników będą spadać różne nieszczęścia, a oni sami pogrążą się w kłótniach.

Starano się, by w pierwszy dzień nowego roku w domu niczego nie brakowało. Gospodynie przygotowywały obfity, świąteczny obiad, na który składał się: kraszony groch z kapustą – tradycyjna polska potrawa noworoczna, mięso, kiełbasa, piwo oraz chleb i ciasto domowej roboty. Na stole obowiązkowo musiał się znaleźć nienapoczęty bochen świeżego chleba, który miał strzec rodzinę przed biedą i głodem.

Noworoczny wypiek musiał znaleźć się w każdym polskim domu. W zależności od regionu pieczono kołacze, małe owalne chlebki, bułki, które nazywano nowolatkami, szczodrakami lub bułkami szczodrakowymi. Pieczywo rozdawano dzieciom, które odwiedzając domy składały wszystkim domownikom życzenia. Taka znana w całej Polsce dziecięca kwesta była zwana chodzeniem po szczodrakach.

Panny wierzyły, że nowy element garderoby założony na siebie tego dnia, zapewni powodzenie w miłości. Chętnie zaglądających tego dnia do domu kawalerów częstowały ciasteczkami. Często zdarzało się, że to właśnie 1 stycznia do gospodarstwa, w którym mieszkała panna przysyłano swatów.

"Żeście byli zdrowi, weseli jako w niebie anieli - cały rok!" - wizyty kolędników

W Nowy Rok, podobnie jak i w pozostałych dniach okresu bożonarodzeniowego, domy odwiedzali kolędnicy chodzący z szopką, gwiazdą, turoniem, niedźwiedziem, konikiem i innymi postaciami. Kolędników zawsze serdecznie przyjmowano i częstowano ich wypiekami. Składane przez nich życzenia pomyślności, zdrowia i urodzaju traktowano bardzo poważnie. Istniały jednak grupy kolędników, które chodziły tylko 1 stycznia.

W Beskidzie Żywieckim gospodarstwa odwiedzali ślachcice. W skład orszaku wchodził szlachcic, doktor, masarz, Żyd, Żydówka, Cygan i góral. Podczas występu ci niezwykli goście przechwalali się manierami, wiedzą, podróżami po szerokim świecie i przygodami. Ich przedstawienia były ubarwiane żartami oraz graniem i śpiewaniem. Na sam koniec starali się wciągnąć do wspólnego tańca wszystkich domowników.

W tym samym regionie można się było również natknąć na dziadów, którzy składali się z dziada, baby, lalki – niemowlęcia, Żyda, Cygana, Cyganki, diabłów, śmierci, niedźwiedzia, nowożeńców, księdza, fotografa oraz jeźdźców na drewnianych koniach. Grupa kolędników składała się nawet z kilkudziesięciu osób. Kolędnicy przemieszczali się bardzo dynamicznie w takt skocznej i żwawej muzyki. Przekomarzali się ze śmiercią, diabły płatały figle, jeźdźcy ścigali się na koniach. Przede wszystkim jednak starali się wciągnąć do zabawy przechodniów. W razie odmowy trzeba było liczyć się z wysmarowaniem sadzą lub oblaniem wodą.

W południowej Polsce, szczególnie na ziemi rzeszowskiej, domownicy wcześnie rano musieli spodziewać się hałasu wyrządzonego przez drabów noworocznych, którzy wpadali do domu owinięci w słomiane powrósła i uzbrojeni w drewniane miecze. Biegając po domu przewracali meble i sprzęty, wylewali wodę i próbowali skraść jedzenie. Jednak te zachowanie uchodziło im bezkarnie, gdyż wierzono, że wizyta draba przynosi szczęście.

Nowy Rok dzisiaj

Obecnie Nowy Rok jest dniem odpoczynku po szalonej sylwestrowej nocy. To spokojny dzień, który głównie jest przeznaczony na odwiedzanie rodziny. Jednak podobnie jak w przeszłości, ludzie starają się, by upływał on w zgodzie i w pogodnym nastroju.

Redakcja Radia Poznań życzy wszystkim słuchaczom i czytelnikom portalu radiopoznan.fm samych szczęśliwych dni w zdrowiu i wszelkiej pomyślności w Nowym Roku 2018!!!