Kraszanki, drapanki, malowanki – skąd się wzięły pisanki?

Symbolika jajka

Niezależnie od szerokości geograficznej, od najdawniejszych czasów, jaja były symbolem życia, miłości, płodności i siły. Uważano, że posiada wiele właściwości życiodajnych i dobroczynnych.

W starożytnym Egipcie jajo było symbolem boga Ptaha, który zajmował się garncartswem. Według mitologii egipskiej, kiedy Ptah toczył na kole ogromne jajo, przypadkowo ono pękło i wtedy wyłonił się z niego świat. Jajka ze szczerego złota były również atrybutem greckiej bogini miłości i piękna Afrodyty. O cudownych właściwościach jaj wspominali również pisarze rzymscy: Owidiusz, Piliniusz Starszy i Juwenalis.

W chrześcijaństwie jaja stały się symbolem Wielkanocy, wiecznie odradzającego się życia i przede wszystkim zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa.

Święty Jan Damasceński dopatrywał się analogii pomiędzy budową jajka i kosmosu: skorupę kojarzył z niebem, białko z wodami, zaś żółtko z ziemią i jej skarbami.

Pierwsze znaleziska pisanek na ziemiach polskich pochodzą z X wieku wykopalisk prowadzonych w okolicach Wrocławia i Opola. Zapisy o cudownych właściwościach jajek pochodzą z trzynastowiecznych kronik i żywotów świętych.

Wierzenia ludowe

Z jajkiem wiązały się liczne wierzenia ludowe. Powszechnie uważano, że jajka mogą niweczyć wszelkie zło. Zakopywano je wraz z kamieniami węgielnymi pod domy, rzucano je w płomienie podczas pożarów, a przed rozpoczęciem prac rolnych kładziony je w bruzdy w polu. Wierzono, że skorupki wielkanocnych pisanek położone pod drzewami owocowymi zapewnią urodzaj, a zmieszane z karmą dla drobiu spowodują, że kury będą dobrze się niosły.

Gotowane lub smażone jajka wręczano pasterzom, kiedy po raz pierwszy w danym roku pędzili zwierzęta na pastwisko. Ten zabieg był związany z magią ochronną – miał strzec pasterzy i ich stada przed wilkami, chorobami i złymi czarami. Jajka toczono również po bokach krów i koni, aby zapewnić im zdrowie. Ponadto wykorzystywano je do leczenia różnych chorób męczących ludzi.

Malowane, drapane, rysowane - jajka wielkanocne

Jajko jest najważniejszym pokarmem wielkanocnym i głównym składnikiem tradycyjnej święconki, którą wierni zanoszą do kościoła w Wielką Sobotę.

Kolorowe jajka przygotowywano w Wielki Piątek, który pomimo tego, że był dniem najbardziej surowego postu w roku, był zarazem czasem najgorętszych przygotowań do Wielkanocy. Przez wieki wykształciły się różne techniki ozdabiania świątecznych jajek, które tradycyjnie wykonywano w Wielki Piątek.

Najpopularniejszym rodzajem są byczki zwane też kraszankami lub malowankami – gładkie, jednokolorowe jajka, pozbawione wzoru. Obecnie do ich barwienia używa się gotowych barwników spożywczych, które można kupić w sklepie. Jednak jeszcze do niedawna używano naturalnych barwników. Wywar z łusek cebuli dawał przeróżne odcienie koloru żółtego, sok z buraków – czerwony, zaś wywar z kory dębowej – czarny.

Pokryte wzorem jajka noszą nazwę pisanek, która obecnie jest stosowana dla wszystkich kolorowych jajek wielkanocnych. Wzór na nich najczęściej wykonywany jest roztopionym woskiem, czyli techniką batiku. Wzór powstaje przy pomocy pisaka w kształcie malutkiego lejka. Następnie zanurza się jajka w letnim barwniku, by później ufarbować i zetrzeć wosk. Dzięki temu zabiegowi można uzyskać biały lub żółty wzór na tle innej barwy Ornamenty pozostają w swoim naturalnym kolorze.

Istnieje również metoda otrzymywania pisanek wielobarwnych polegająca na stopniowym pisaniu wzoru na skorupkach i kilkukrotnym wkładaniu ich do różnych barwników, zaczynając od najjaśniejszego. Ta metoda zdobienia była popularna w całej Polsce.

Niemniej trudne w wykonaniu są drapanki, czyli jajka dekorowane techniką rytowniczą. Na pomalowanym na ciemny kolor jajku ostrym narzędziem (np. szpilką, blaszką lub cienkim nożykiem) wyskrobuje się różne wzory. Technika ta była najbardziej popularna na Śląsku. Najzdolniejsi potrafili wyryć na skorupkach nie tylko wzory, ale nawet całe teksty życzeń!

Oklejanki to ozdobne jajka pochodzące z Kurpii i ziemi łowickiej. Dekorowano je tam tzw. rdzeniem zwanym też duszą sitowia i skrawkami włóczki pochodzącymi z ręcznych warsztatów domowych tkanin odzieżowych. W Łowiczu w tym celu wykorzystywano także wydmuszki.

Cała sztuka zdobienia jaj była przekazywana w domach przez kobiety z pokolenia na pokolenie.

Inne wielkanocne zwyczaje związane z jajkami

W Wielkopolsce i na Śląsku w okresie wielkanocnym, jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym, wydmuszki jaj wieszano na gaikach – przystrajanych niskich drzewach. Wydmuszki, tak jak sam gaik miały symbolizować wiosnę, przyśpieszyć zmianę pór roku i pobudzić wegetację roślin.

Prawosławni mieszkańcy wschodnich rubieży Polski do dziś w Niedzielę Przewodnią (pierwszą po Wielkanocy) zanoszą najładniejsze pisanki na cmentarz na groby swoich bliskich. Niegdyś w tzw. Przewody zakopywano jajka w ziemię jako pokarm dla zmarłych i ofiarę składaną w ich intencji.

Jajka były też zwyczajową walutą przetargową w Lany Poniedziałek. Panny, które nie chciały być oblane wodą przez śmiguciarzy wręczały chłopcom pisanki.

Pisanki dzisiaj

Podobnie, jak dawniej nie wyobrażamy sobie Wielkanocy bez jajek. Co roku gorliwie zabieramy się do ich barwienia, a następnie wkładamy je do misternie przygotowywanej przez nas święconki. Tak samo jak w przeszłości, wciąż dzielimy się jajkiem z bliskimi przy wielkanocnym stole z bliskimi składając sobie najlepsze życzenia. Nierzadko temu zwyczajowi towarzyszy rywalizacja polegająca na usilnym próbowaniu zbicia czubka jajka przeciwnika. Nadal żywa jest tradycja samodzielnego zdobienia jajek do święconki - i na całe szczęście nie zanosi się na to, by miała zaniknąć.