"Jaki dzień jest w Boże Ciało, takich dni potem niemało"

Geneza święta

Uroczystość Bożego Ciała – a konkretnie Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej jest świętem ruchomym. Zawsze przypada 60 dni po Wielkanocy, w pierwszy czwartek po Niedzieli Trójcy Świętej. Tego dnia katoliccy wierni wspominają Ostatnią Wieczerzę oraz Przeistoczenie chleba i wina w Ciało i Krew Jezusa Chrystusa, jednak w przeciwieństwie do pełnego zadumy Wielkiego Czwartku, dzień ten ma radosny charakter.

Uroczystość po raz pierwszy obchodzono w XIII wieku. Pod wpływem objawień zakonnicy świętej Joanny z Cornillon, biskup Liege Robert w 1246 roku ustanowił nowe święto dla swojej diecezji. Kilkadziesiąt lat później, papież Urban IV, rozszerzył święto na cały Kościół Katolicki. Jako pierwszy obchody święta Bożego Ciała w Polsce wprowadził w diecezji krakowskiej w 1320 roku biskup Nanker. Od czasów późnego średniowiecza największym sanktuarium kultu był poznański kościół pw. Bożego Ciała.

Obchody Bożego Ciała

Od średniowiecza charakterystycznym elementem obchodów święta Bożego Ciała w Polsce są procesje, w których biorą udział nawet tysiące ludzi. Wśród ich uczestników można było zobaczyć poczty sztandarowe, niesione przez wiernych figury Jezusa Chrystusa i ozdobne baldachimy rozporstarte nad monstrancjami oraz sypane na trasie przemarszu płatki kwiatów. W procesjach brali udział polscy królowie ze swymi dworzanami, biskupi, żołnierze w mundurach galowych, bractwa kupieckie, miejscy radni, profesorowie, studenci i zwykli mieszkańcy, często zakładający tego dnia odświętne stroje. Największa procesja w Polsce zaczynała się na Wawelu i kończyła w Kościele Mariackim.

Wierni zwyczajowo pielgrzymują do czterech udekorowanych zielenią i kwiatami ołtarzy ustawionych pod gołym niebem w różnych punktach miasta bądź wsi, przy których czytane są fragmenty Ewangelii dotyczące Eucharystii. W czasach nowożytnych przy ołtarzach odgrywano krótkie scenki biblijne. Przemieszczając się pomiędzy ołtarzami, wierni śpiewają, liczące nawet po kilkaset lat, nabożne pieśni. Po zakończeniu procesji, zabierają ze sobą do domu brzozowe gałązki. Podobne procesje po Mszach świętych miały miejsce przez całą oktawę, czyli przez osiem kolejnych dni następujących po Bożym Ciele.

W XVIII wieku podczas procesji warszawskiej zewsząd było słychać huk armatnich wystrzałów, które miały uatrakcyjnić pochód. Z racji długo utrzymującego się po Bożym Ciele zapachu prochu, niedzielę następującą po tym święcie nazywano prochową. Armatnich wystrzałów zakazał jednak król Stanisław August Poniatowski, w trosce o zdrowie i bezpieczeństwo kobiet uczestniczących w orszaku.

W XIX wieku procesje w dniu Bożego Ciała stały się demonstracjami patriotycznymi, mającymi podkreślać przywiązanie do narodu polskiego. Patriotyczne elementy towarzyszyły tym orszakom także w okresie II RP i PRL.

Ludowe wierzenia i zwyczaje związane z Bożym Ciałem

Szczególnie rozbudowane i bogate obrzędy związane z tym świętem rozwinęły się na wsi. Tego dnia powszechnie zanoszono do kościołów wianuszki uplecione z polnych kwiatów i ziół celem ich poświęcenia. Wśród ziół nie mogło zabraknąć bożego drzewka, czyli bylicy, której przypisywano czarodziejską moc oraz lubczyku, macierzanki, mięty, niezapominajki, rozmarynu, podbiału i stokrotki. Poświęcone wianki pozostawiano w Kościele na czas całej oktawy, a następnie zabierano je ze sobą. Uważano, że dzięki zabiegowi temu nabędą cudownych właściwości potrzebnych do leczenia różnych chorób. Wieszano je nad drzwiami, oknami, wejściami do pomieszczeń gospodarskim oraz zakopywano na urodzaj w ziemię podczas pierwszych letnich prac rolnych w lecie.

W niektórych rejonach Polski w wianki wkładano malutkie ruloniki z wersetami Ewangelli, które zakopywano w czterech kątach gospodarstwa po zakończeniu oktawy. Zwyczaj ten miał podłoże magiczne – wierzono, że dzięki temu uda się uniknąć nieszczęścia i odegnać z daleka od domu wszelkie złe moce.

Niezmiernie ważne były także brzozowe gałązki ozdabiające świąteczne ołtarze, które zanoszono do domu po zakończeniu procesji. Powszechnie wierzono, że gałązki z ołtarza nabyły właściwości zdrowotnych. Zatknięte pod strzechą albo pod dachem, miały chronić gospodarstwa przed burzami i pożarami, a domowników od uroków rzucanych przez wiedźmy.

Boże Ciało, nie tylko ze względu na swoją religijną wymowę, było bardzo ważną datą w życiu wsi. Według podań ludowych, dzień samego święta, jak i następująca po nim oktawa miała być okresem wzmożonej aktywności czarownic, dlatego, by nie narazić się na ich złośliwe działanie, przez całe osiem dni nie podejmowano żadnych prac polowych. Powszechnie mawiano, że ano, że: „W Boże Ciało z Boską chwałą, Słowo nam się Chlebem stało, nie tnij zboża ni kapusty, bo odnajdziesz w niej rdzeń pusty". W tym czasie kobiety nie prały również bielizny kijankami, by nie ściągnąć piorunów na dachy domów.

Z Bożym Ciałem nieodłącznie wiązały się procesje. Najzamożniejsi ludzie na swój koszt budowali specjalnie przygotowane na ten dzień ołtarze. Mieszkańcy wsi przywdziewali odświętne stroje ludowe. Dziewczynki, które w danym roku przystąpiły do I Komunii Świętej, ubierały sukienki, w których przystąpiły do sakramentu. Obsypywały one płatkami kwiatów drogę, po której szła procesja. Obrzęd ten wywodził się ze starotestamentowych praktyk sypania płatków przed kroczącym kapłanem. Kwiaty są symbolem miłości i rozkwitu. Nieprzypadkowo do ich sypania wybierane są właśnie pierwszokomunijne dziewczynki. Jako najmłodsze katoliczki, które dopiero co odkryły moc Najświętszego Sakramentu, są całkowicie otwarte na przyjęcie Eucharystii. Biel ich sukienek ma podkreślić niewinność.

W niektórych miejscach w Polsce wyodrębniły się lokalne zwyczaje związane z Bożym Ciałem. W podkrakowskiej wsi Zwierzyniec podczas oktawy z klasztoru Panien Norbetanek wyruszał Lajkonik, zwany też konikiem włóczków. Lajkonik to jeździec w tureckim stroju, z długą czarną brodą, dosiadający białego konia. Po dotarciu pod pałac biskupi w Krakowie rozpoczynał swoje harce i starał się włączyć do zabawy wszystkich uczestników procesji. Wierzono, że tańce Lajkonika symbolizują odwieczną walkę dobra ze złem.

Najbarwniejsze procesje do dziś można spotkać w Łowiczu i  w położonym na ziemi łódzkiej Spycimierzu. Procesję łowicką wzbogaca pochód ludzi ubranych w niezwykle kolorowe ludowe stroje. W Spycimierzu od ponad 200 lat, sypanie kwiatów zastąpiono układaniem zapierających dech w piersiach dywanów kwiatowych. Według legendy pierwszy z nich ułożono na cześć przyjazdu Napoleona. Od tego czasu mieszkańcy tej wsi przygotowują piękne kwiatowe kobierce, po których potem przechodzi procesja.

Ciekawe obrzędy można zaobserwować też w Wielkopolsce. Mieszkańcy Biskupizny – mikroregionu obejmującego trzynaście miejscowości powiatu gostyńskiego ze stolicą w Krobi – tego dnia zakładają tradycyjne stroje, które są niepowtarzalne w skali kraju. Kobiety noszą na głowach tzw. kopki, czyli toczki z haftowanego cienkiego tiulu ułożonego w misterną harmonijkę i zawiązane wstążkami po brodą. Po rozprostowaniu, toczki osiągają długość nawet 30 metrów. Uczestniczący w procesji mężczyźni mają na sobie „czerwone jaki” – czyli czerwone kurtki bez kołnierza zapinane na 99 guzików. 

Boże Ciało obecnie

Obecnie Boże Ciało jest dniem wolnym od pracy. Traktowane jest jako pierwszy dzień długiego czerwcowego weekendu. Niezmiennie od wieków ulice miast i wsi przemierzają procesje wiernych. Poza zrywaniem gałązek brzozy, zanikły już obrzędy o charakterze magicznym. Dziewczynki pierwszokomunijne wciąż sypią kwiatki, jednak symbolika tego zwyczaju zdaje się być już zapomniana. W wielu miejscowościach w kraju tego dnia można spotkać ludzi ubranych w tradycyjne ludowe stroje. Pomimo upływu lat tradycja obchodzenia Bożego Ciała jest wciąż żywa - i niech tak pozostanie, gdyż jest wyjątkowa w skali Europy.