"Za tydzień – Wielki Dzień, Za sześć noc – Wielkanoc" - Niedziela Palmowa w polskiej tradycji

Znaczenie Niedzieli Palmowej

Świętowanie Niedzieli Palmowej zostało wprowadzone przez Kościół Katolicki na pamiątkę wjazdu Jezusa Chrystusa do Jerozolimy, podczas którego był witany przez mieszkańców palmowymi gałązkami. Obchody Niedzieli Palmowej przez chrześcijan datowane są już na IV wiek. Zaś sam obrzęd święcenia palm został wprowadzony w XI wieku. W symbolice chrześcijańskiej palma oznacza zarówno męczeństwo, jak i triumf, śmierć i Zmartwychwstanie oraz nieśmiertelność duszy ludzkiej.

Rodzaje palm wielkanocnych

Niedziela Palmowa jest świętem bardzo dobrze zakorzenionym w tradycji polskiej. Dawniej nazywana była również Kwietną lub Wierzbną. Tego dnia w kościołach całej Polski święci się palmy, wśród których można wyróżnić poszczególne rodzaje. Najczęściej przypominają smukłe, pionowe bukiety różnej wysokości. W przeszłości bardzo popularną wersją palmy były złożone gałązki wierzby obsypane puszystymi baziami zwanymi też kotkami lub bagniątkami. Gałęzie tego drzewa wybrano nieprzypadkowo – w tradycji ludowej wierzba uważana była za roślinę otwartą na życie, ponieważ rosła nawet w najtrudniejszych warunkach. W budowie palmy nie mogło zabraknąć również tzw. roślin wiecznie zielonych, czyli gałązek świerku, tui, bukszpanu i cisu, któremu medycyna ludowa przypisywała właściwości lecznicze i dobroczynne. Całość była przybierana barwnymi wstążkami i suszonymi lub sztucznymi kwiatkami.

Obecnie najbardziej popularną wersją palmy w Polsce są palmy wileńskie. Jak sama nazwa wskazuje wywodzą się one z Wileńszczyzny. Przez zamieszkałą tam ludność polską nazywane są wałkami. Palmy wileńskie przybierają postać pałek różnej długości wytwarzanych z farbowanych kłosów zbóż, suszonych traw i kwiatów misternie układanych na patyku.

Nieco inne są te pochodzące z południa Polski. Tamtejsze bukiety robione są z pęków leszczyny, wikliny lub wierzby, które następnie są przewiązywane giętką wierzbową wicią. Ich czubki zwieńczone są wielobarwnym bukietem z roślin wiecznie zielonych ozdabianych wstążkami. Na szczycie palmy zawsze montowany jest krzyżyk.

Najbardziej okazałe palmy pochodzą z Kurpi, które są długimi słupami osiągającymi nawet wysokość 2-3 metrów. Na całej długości są one dekorowane zielenią oraz kolorowymi kwiatami z bibuły. Co roku w Łysych na Mazowszu organizowany jest konkurs na najdłuższą i najpiękniejszą z nich.

Przesądy związane z Niedzielą Palmową

Wracając z uroczystej mszy w kościele smagano się poświęconymi palami dla zachowania zdrowia, urody i przekazania tkwiącej w nich ożywczej siły. Recytowano wtedy wierszyk:
Palma bije, nie ja biję,
Za tydzień – Wielki Dzień
Za sześć noc – Wielkanoc.

Powszechnie wierzono też, że połknięte z poświęconej palmy bazie uchronią przed przeziębieniem. 

Przyniesionym z kościoła bukietem kropiono dom, obejście i budynki gospodarcze, w których mieszkały zwierzęta. Baziami karmiono krowy oraz delikatnie uderzano je palmami, kiedy po raz pierwszy w danym roku wychodziły na pastwisko. Ten zabieg miał zapobiec kradzież mleka przez czarownice. Cząstki palemek wkładano również do gniazd kur, gęsi i kaczek, pod daszki uli oraz pod lemiesze pługa.

Wożenie Jezuska Palmowego

Innym obrzędem związanym z obchodzeniem Niedzieli Palmowej było wożenie Jezuska na wózku. Zwyczaj ten miał przypominać wjazd Chrystusa na osiołku do Jerozolimy. Do niewielkiego wózka wkładano drewnianą figurę Syna Bożego zwanego Jezuskiem Lipowym, Dębowym lub Palmowym. 

Procesje z Jezuskiem znane były w Polsce od XV wieku i obchodzone były na terenie całego kraju. Wózki z figurą ciągnęły najbardziej znaczące w danej społeczności osoby. Obwoziły je po przykościelnym dziedzińcu oraz od parafii do parafii. Pozostali uczestnicy procesji krzyczeli: Hosanna, rzucając jednocześnie kwiatki i gałązki wierzbowe pod koła. W swym założeniu poważny i pobożny zwyczaj szybko został zamieniony w hałaśliwą zabawę, podczas której młodzież lubiła krzyczeć:
Jezus, Jezus, jedzie
Weźmie żur i śledzie
Kiełbasy zostawi i pobłogosławi.

Wobec takich zachowań, władze kościelne pod koniec XVIII wieku zakazały obwożenia figurki po kościołach. Po II wojnie światowej zwyczaj ten praktycznie zanikł. Obecnie uroczyście obchodzony jest w Tokarni. Przejazdowi wózka z Jezuskiem towarzyszy procesja palmowa, która tworzy wyjątkowe widowisko, na które ściągają ciekawscy nie tylko z Polski, ale też z innych krajów.

Pucheroki - studencka kwesta

Z Niedzielą Palmową związane były także pucheroki (nazwa pochodzi od łacińskiego słowa puer oznaczającego chłopca) zapoczątkowane przez krakowskich studentów. Już w XVII wieku po Mszy św. w Niedzielę Palmową uczniowie i studenci ustawiali się na dziedzińcu przed kościołem, formowali szpalery i czekali na wychodzących ze świątyni wiernych. Przechodzących raczyli wesołymi wierszykami opowiadającymi o trudach studenckiego życia. W zamian wierni obdarowywali ich słodyczami. Z czasem zwyczaj ten rozprzestrzenił się po całym kraju, również na wsi. Na prowincji młodzież malowała sobie sadzą twarze, wkładała na głowę słomiane czapki, brała do rąk drewniane koszyczki i wędrując od domu do domu prezentowała wesołe piosenki i wierszyki. Gospodarze za złożenie miłej wizyty częstowali gości jajkami i słodkościami.

Niedziela Palmowa dzisiaj

Niedziela Palmowa wciąż jest uroczyście obchodzona w Polsce. Tego dnia na ulicach miast i wsi można spotkać wiele ludzi, którzy ściskając w ręku palmę podążają na Mszę św. do kościoła. Jednak obecnie więcej decyduje się na zakup gotowej palmy w sklepie, rezygnując z jej samodzielnego wykonania. W niektórych domach wciąż praktykuje się zwyczaj wkładania poświęconej palmy za święty obraz lub przybijania jej cząstki nad powieszony nad drzwiami krzyż. W ten sposób próbuje się zapewnić pomyślność i ochronę domu od wszelkiego zła – do następnego roku, kiedy palmy wielkanocne zostaną spalone, by uzyskać proch na rozpoczynający Wielki Post Popielec.