Konstytucja 3 maja w prozie i poezji jej współczesnych

Stanisław August z Bożej łaski i woli Narodu Król Polski, Wielki Książe Litewski, Ruski, Pruski, Mazowiecki, Żmudzki, Kijowski, Wołyński, Podolski, Inflancki, Smoleński, Siewierski i Czerniechowski, wraz z stanami skonfederowanemi, w liczbie podwójnej Naród Polski reprezentującemi, uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniem poznawszy zadawnione rządu naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje, i z tej dogorywającej chwili, która nas samym sobie wróciła, wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą egzystencyją polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony, chcąc oraz na błogosławieństwo, na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, które w nas namiętności sprawować mogą, dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic, z największą stałością ducha niniejszą konstytucję uchwalamy i tę całkowicie za świętą, za niewzruszoną deklarujemy, dopóki by naród w czasie, prawem przepisanym, wyraźną wolą swoją nie uznał potrzeby odmienienia w niej jakiego artykułu. Do której to konstytucji dalsze ustawy sejmu teraźniejszego we wszystkiem stosować się mają.

 

To tekst preambuły do Konstytucji uchwalonej 3-go maja 1791 roku, która z racji bliskości rocznicowej daty była bohaterem dzisiejszego kącika literackiego. Analizę samego tekstu Ustawy Rządowej pozostawmy może jednak na inne okazje. Ja chciałabym się przyjrzeć piśmiennictwu związanemu z jej uchwaleniem. Jakie są nasze pierwsze skojarzenia literackie z tym motywem? Może koncert Jankiela z XII księgi „Pana Tadeusza”? A może pień rozpoczynająca się od słów „Witaj majowa jutrzenko…”, czyli „Trzeci maj Litwina” Rajnolda Suchodolskiego? Oba te utwory powstały na początku lat trzydziestych dziewiętnastego wieku. Suchodolski napisał swój tekst na 40. rocznicę wydarzenia, podczas powstania listopadowego, w którym uczestniczył. Mickiewicz tworzył swoją epopeję na emigracji w Paryżu. Niewątpliwie więc echa majowych wydarzeń żyły po latach również w wyobraźni poetów. Ciekawe wydaje mi się natomiast to, jak uchwalenie Konstytucji 3 maja odbiło się w piśmiennictwie poetów, pisarzy współczesnych temu wydarzeniu.

Wiedzy na ten temat zaczerpnęłam z publikacji Zdzisława Libery, historyka literatury, specjalizującego się w okresie oświecenia w Polsce. I tak, ważniejsze utwory powstawały zarówno z potrzeby chwili, w samym momencie doniosłych wydarzeń, ale i w pierwszą ich rocznicę. Ciekawym źródłem prozatorskim jest książka „Dzień Trzeci Maja Roku 1791” wydana anonimowo w Warszawie, w której autor zawarł zapisy wystąpień posłów, zarówno zwolenników, jak przeciwników ustawy. Zapis politycznej polemiki jest dziś wyjątkowo ciekawym świadectwem czasów. Z innych publikowanych prozą utworów wymienić pewnie można listy i wypowiedzi w prasie, czy kazanie Adama Naruszewicza, wygłoszone z okazji rocznicy. Jednak większość interesujących dzieł to jednak utwory poetyckie. Mamy tu Ignacego Krasickiego, którego wiersze utrzymane w podniosłym tonie ukazały się w „Gazecie Warszawskiej”, a „Pieśń na 3 maja”, opatrzona nutami krążyła po stolicy w postaci ulotnego druku. Ważną postacią jest tu także Franciszek Karpiński, który pisał i z potrzeby chwili, i z okazji rocznicy, a jego poezja również zyskała melodie i była w Warszawie śpiewana. Warto wymienić jeszcze nazwisko Franciszka Kniaźnina i jego „Hejnał na dzień 3 Maja 1792”, nawołujący naród do przebudzenia. Historyczno-literacką ciekawostką, świadczącą o powszechności poparcia dla króla i Ustawy w społeczeństwie jest także utwór opatrzony tytułem „Hymn śpiewany dnia 3 maja 1792 od wszystkich narodu żydowskiego zgromadzeń” wydany w Warszawie w czterech językach: po hebrajsku, po polsku, po francusku i po niemiecku.

W zdecydowanej większości pisane i publikowane utwory miały wyrażać poparcie zarówno dla samego Króla i jego decyzji, politycznego aktu uchwalenia Konstytucji, jak i dla idei w niej zawartych. Potwierdzają one jedynie, że od zawsze historia, polityka i poetycka twórczość nie funkcjonują w oderwaniu od siebie.