Europa - imperium duchowej pustki

Mottem dla tej niezwykle interesującej książki są słowa francuskiego myśliciela, przedstawiciela heroicznego egzystencjalizmu Alberta Camusa: „Żyjemy w czasach gdzie ludzie za sprawą miernych i okrutnych ideologii przywykli do tego, by się wszystkiego wstydzić. Wstydzić się samych siebie, wstydzić się być szczęśliwi, kochać i tworzyć. Mają czuć się winni. Tak oto zaciągnięto nas do świeckiego konfesjonału najgorszego ze wszystkich.”

To, co dostrzegał Camus już latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia, w naszych czasach urosło do rangi epidemii. Świeckie wyznawanie grzechów urosło; stało się społecznym rytuałem, który spełnia wiele funkcji i nie jest taki niewinny za jaki uchodzi.

A ten świecki konfesjonał, o którym mówi Camus to w dużej mierze psychoanaliza. Europejczycy uwierzyli w to, że są nosicielami hańby. Europa stała się chorym człowiekiem świata, który infekuje swą zarazą. Ludobójstwo tkwi ponoć w sercu myśli europejskiej - nie wiedzieć czemu, tak jakby tylko cywilizacja zachodnia była jedynym koszmarem nad koszmarami na tym łez padole.

Dlaczego tak się dzieje ? Gdzie tkwią źródła tego masochizmu psychicznego? Na te pytania odpowiedź przynosi książka francuskiego eseisty i powieściopisarza Pascala Brucknera „Tyrania skruchy”. Można stwierdzić, że jest nadzieja skoro jeszcze takie książki powstają także na Zachodzie, we Francji. Oznacza to, być może, że fala dominacji ideologii politycznej poprawności, w której samobiczowanie za rzeczywiste i urojone winy jest ważnym elementem, odpływa. Jest nadzieja skoro są pisarze intelektualiści, którzy dobrze diagnozują chorobę. Jakie na to jest lekarstwo, czy skuteczna terapia jest możliwa, to już inne zagadnienie. Najważniejszy jest pierwszy krok, czyli diagnoza, a ta jest przejmująco trafna. Pascal Bruckner pokazuje jak samobiczowanie jest zabójcze dla naszego kontynentu. Ukazuje to zjawisko w szerszym kontekście historycznym, pokazuje źródła ale przede wszystkim koncentruje się na fatalnych konsekwencjach takiej postawy, która jest odbieraniem sobie samemu siły.

Od egzystencjalizmu po dekonstrukcję czyli postmodernizm, cała myśl nowożytna bezrefleksyjnie i aż do bólu stara się potępić zachód, podkreślając jego hipokryzję, umiłowanie przemocy i wstręt jaki budzi. Ta narracja jest powszechna na uniwersytetach w Europie a także USA. Biały człowiek zachodu jeśli chce być cool, musi się wstydzić za grzechy swoich agresywnych przodków. Mało kto jest w stanie obronić się przed taką narracją sączoną przez liberalne media. Posądzanie Polaków o czynny udział w holocauście nie było by tak bezczelne i skuteczne, gdyby nie opisana przez Brucknera aura „pedagogiki wstydu”, w której fakty tracą znaczenie wobec moralnych imperatywów. A za tymi imperatywami kryją się najczęściej interesy polityczne. Brak wyłuszczenia tych interesów z siłą równą pasji z jaką Pascal Bruckner mówi o zdradzie rozumu jest pewnym brakiem tej książki. Z drugiej strony znając wysoką pozycję retoryki we francuskim życiu intelektualnym, nie powinno to aż tak mocno dziwić. Bruckner z pozycji moralisty i dogmatycznego racjonalisty atakuje fałszywą moralność sentymentalnych hipokrytów, licytujących się głębokością własnej skruchy. W tej grze pozorów, mistrzami są Niemcy, mający najwięcej powodów do zarażania innych narodów potrzebą skruchy. To jest też polityka i tego jakby Bruckner nie zauważa, pisząc swoją książkę i imieniu i dla Europejczyków.

Zauważa on, że wyrzuty sumienia nie są już związane z konkretnymi wydarzeniami historycznymi. Stały się dogmatem duchowym, dobrem konsumpcyjnym niemal środkiem płatniczym. Obowiązek skruchy to mechanizm, który pełni kilka funkcji: cenzuruje, uspokaja i wyróżnia. Jak przyjemnie jawić się samemu sobie jako ktoś szlachetny z zasady, bez wysiłku. Ale przede wszystkim ten obowiązek skruchy zabrania blokowi zachodniemu osądzać i zwalczać inne reżimy, inne państwa i inne religie. Według tego obowiązku nasze dawne zbrodnie nakazują nam byśmy nie otwierali ust. W ten sposób zdefiniowane zostaną dobry i zły Zachód: Ten pierwszy to stara Europa, która chowa głowę w piasek i milczy, ten drugi to Stany Zjednoczone, które wysyłają swoje wojska jeszcze z poczuciem misji, do czego żadna narodowa armia europejska nie jest praktycznie zdolna.

Wywody Brucknera są wielowątkowe i pełne omówienie tej pozycji wymagało by napisania częściowo polemicznej rozprawy. Autor pokazuje między innymi, że konsekwencje wychowania kolejnych pokoleń w przekonaniu o konieczności samobiczowania nie mogą ujść bezkarnie. Stary świat przytłoczony własną historią przenika aura rezygnacji. Tymczasem cały świat Afryka, Azja, Bliski Wschód puka do drzwi Europy i chce przekroczyć jej progi, podczas gdy liberalne i lewicowe elity państw europejskich rozpamiętują własny wstyd i zwalczają chrześcijaństwo jako także odpowiedzialne za zbrodnie przeszłości. W tym punkcie Bruckner jest liberałem, to znaczy że częściowo zgadza się z tą krytyką przeszłości katolicyzmu.

Czy wyjście z tego kryzysu, z tej duchowej pustki będzie możliwe dzięki sile rozumu i heroicznemu egzystencjalizmowi w stylu Camus, w co zdaje się wierzyć Bruckner będzie możliwe? Oto jest pytanie bez odpowiedzi.

Pascal Bruckner: „Tyrania skruchy”, PIW. Warszawa 2019